محمودخان ناصرالملکناصرالملک، محمودخان، از وزیران مشهور دورۀ ناصرالدین‌شاه قاجار می باشد. ۱ - شرح حالتاریخ تولد وی در منابع اصلی ذکر نشده و فقط نوائی [۱]
EIr, sv "Farmānfarma, Mahmūd khan Nāser، Al، Molk",by `Abd، AL – Hosayn Navāi`İ.
تاریخ تولد او را بین ۱۲۴۴ تا ۱۲۴۵ ذکر کرده است. محمودخان پسر فضل‌الله‌خان، از بزرگان طایفۀ قره‌گزلو همدان، بود. [۲]
روزنامۀ شرف، ش۱۵، ج۱، ص۲، ربیع‌الاول ۱۳۰۱، کتابخانۀ ملی، تهران ۱۳۵۵ش.
[۳]
مهدی ممتحن‌الدوله، رجال وزارت خارجه در عصری ناصری و مظفری، ج۱، ص۶۰، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۵ ش.
امیرکبیر در آغاز حکومت ناصرالدین‌شاه، محمودخان را به نیابت آجودانباشی انتخاب کرد. [۴]
مهدی ممتحن‌الدوله، رجال وزارت خارجه در عصری ناصری و مظفری، ج۱، ص۶۰، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۵ ش.
وی در ۱۲۶۹ نایب اول سفیر ایران در سن‌پترزبورگ بود. [۵]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۱۷۴۳، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳-۱۳۶۷ش.
[۶]
مهدی ممتحن‌الدوله، رجال وزارت خارجه در عصری ناصری و مظفری، ج۱، ص۶۰، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۵ ش.
در ۱۲۷۰ میرزامحمدحسین عضدالملک، وزیر مختار ایران در روسیه، به تهران احضار شد و محمودخان مصلحت‌گذار (شارژدافر، کاردار) ایران در روسیه شد و در ۱۲۷۱ لقب جنابی گرفت. [۷]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، ج۱، ص۱۷۷۲، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳-۱۳۶۷ش.
[۸]
روزنامۀ شرف، ش۱۵، ربیع‌الاول ۱۳۰۱، کتابخانۀ ملی، تهران ۱۳۵۵ش.
محمودخان در همان سال به تهران بازگشت. [۹]
مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۴، ص۵۴، تهران ۱۳۴۷ ش.
[۱۰]
EIr, sv "Farmānfarma, Mahmūd khan Nāser، Al، Molk",by `Abd، AL – Hosayn Navāi`İ.
در ۱۲۷۵ لقب ناصرالملک گرفت و مسئولیت سواره‌نظام دارالخلافه و قورخانه و جبه‌خانه در زمان غیبت شاه، که عازم سلطانیه بود، به وی واگذار شد. [۱۱]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۱، ص۱۸۱۳، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳-۱۳۶۷ش.
[۱۲]
روزنامۀ شرف، ش۱۵، ج۱، ص۳، ربیع‌الاول ۱۳۰۱، کتابخانۀ ملی، تهران ۱۳۵۵ش.
در ۱۲۷۶ وزیر تجارت و صنایع گردید و نیز به عضویت دارالشورای کبری درآمد. [۱۳]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۱، ص۱۸۲۳، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳-۱۳۶۷ش.
[۱۴]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار یا چهل سال تاریخ ایران در دورۀ ناصرالدین‌شاه، ج۱، ص۴۳، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳- ۱۳۶۸ش.
[۱۵]
روزنامۀ شرف، ش۱۵، ج۱، ص۳، ربیع‌الاول ۱۳۰۱، کتابخانۀ ملی، تهران ۱۳۵۵ش.
در ذیحجه ۱۲۷۷ مشیر حضور شاه، [۱۶]
روزنامۀ دولت علّیه ایران، ش ۴۹۵، ج۱، ص۴، ۱۱ محرّم ۱۲۷۸، ش ۵۱۰، پنج‌شنبه غره رجب ۱۲۷۸، ش۵۱۱، پنج‌شنبه ۱۵ رجب ۱۲۷۸، ش ۵۳۳، پنج‌شنبه ۴ جمادی‌الآخری ۱۲۷۹ کتابخانۀ ملی، ۱۳۷۰ش، ش۵۵۱، پنج‌شنبه ۲۸ جمادی‌الثانی ۱۲۸۰، کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران ۱۳۷۲ش.
در ۱۲۷۸ موظف به اتمام ساخت راه گیلان [۱۷]
روزنامۀ دولت علّیه ایران، ش ۴۹۵، ج۱، ص۵، ۱۱ محرّم ۱۲۷۸، ش ۵۱۰، پنج‌شنبه غره رجب ۱۲۷۸، ش۵۱۱، پنج‌شنبه ۱۵ رجب ۱۲۷۸، ش ۵۳۳، پنج‌شنبه ۴ جمادی‌الآخری ۱۲۷۹ کتابخانۀ ملی، ۱۳۷۰ش، ش۵۵۱، پنج‌شنبه ۲۸ جمادی‌الثانی ۱۲۸۰، کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران ۱۳۷۲ش.
[۱۸]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار یا چهل سال تاریخ ایران در دورۀ ناصرالدین‌شاه، ج۱، ص۱۰۰، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳- ۱۳۶۸ش.
و در ۱۲۷۹ وزیرمختار ایران در انگلستان شد. [۱۹]
روزنامۀ دولت علّیه ایران، ش ۴۹۵، ج۱، ص۲، ۱۱ محرّم ۱۲۷۸، ش ۵۱۰، پنج‌شنبه غره رجب ۱۲۷۸، ش۵۱۱، پنج‌شنبه ۱۵ رجب ۱۲۷۸، ش ۵۳۳، پنج‌شنبه ۴ جمادی‌الآخری ۱۲۷۹ کتابخانۀ ملی، ۱۳۷۰ش، ش۵۵۱، پنج‌شنبه ۲۸ جمادی‌الثانی ۱۲۸۰، کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران ۱۳۷۲ش.
[۲۰]
محمدجعفر خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ج۱، ص۲۹۸، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۲۱]
که سال ۱۲۸۱ را ذکر کرده است، مهدی ممتحن‌الدوله، ج۱، ص۶۰، رجال وزارت خارجه در عصری ناصری و مظفری، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۵ ش.
وی تا ۱۲۸۱ در انگلستان بود و در این سال به تهران آمد و دیگر بازنگشت. [۲۲]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۱۸۶۶، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳-۱۳۶۷ش.
[۲۳]
مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۴، ص۵۵، تهران ۱۳۴۷ ش.
در ۱۲۸۸، که ناصرالدین‌شاه به دارالشورای کبری نظم جدیدی داد، ناصرالملک نیز عضو آن بود. [۲۴]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۱۹۲۲-۱۹۲۳، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳-۱۳۶۷ش.
در ۱۲۸۹، در زمان صدارت میرزاحسین‌خان سپهسالار، وی معاون صدراعظم شد و کارهای وزارت جنگ را برعهده گرفت و نیز رئیس شورای عسکریه (شورای جنگ) بود و به منصب امیر تومانی رسید. [۲۵]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۱۹۳۴، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳-۱۳۶۷ش.
[۲۶]
روزنامۀ شرف، ش۱۵، ج۱، ص۴، ربیع‌الاول ۱۳۰۱، کتابخانۀ ملی، تهران ۱۳۵۵ش.
[۲۷]
مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۴، ص۵۵، تهران ۱۳۴۷ ش.
در ۱۲۹۰، در سفر اول ناصرالدین‌شاه به اروپا که کامران‌میرزا نایب‌السلطنه بود، وی ناصرالملک را به نیابت از خود در وزارت جنگ گمارد و همۀ امور نظامی را به او محول کرد. [۲۸]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۱، ص۱۹۴۹، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳-۱۳۶۷ش.
[۲۹]
روزنامۀ شرف، ش۱۵، ج۱، ص۴، ربیع‌الاول ۱۳۰۱، کتابخانۀ ملی، تهران ۱۳۵۵ش.
در ۱۲۹۲ ناصرالملک حاکم گیلان شد. [۳۰]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۱، ص۱۹۵۸، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳-۱۳۶۷ش.
[۳۱]
روزنامۀ شرف، ش۱۵، ج۱، ص۴، ربیع‌الاول ۱۳۰۱، کتابخانۀ ملی، تهران ۱۳۵۵ش.
۲ - عضویت مجلس دار الشورادر ۱۲۹۳ ناصرالملک، افزون بر عضویت در مجلس دارالشورا، عضو مجلس تحقیق دولتی شد. در سفر دوم ناصرالدین‌شاه به اروپا، وی از همراهان شاه بود. [۳۲]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، ج۱، ص۱۹۷۸، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳-۱۳۶۷ش.
[۳۳]
ناصرالدین قاجار، شاه ایران، ج۱، ص۵۹، روزنامۀ خاطرات ناصرالدین‌شاه در سفر دوم فرنگستان (۱۲۹۵ هـق)، چاپ فاطمه قاضیها، تهران ۱۳۷۹ش.
[۳۴]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، ج۱، ص۱۹۶۴، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳-۱۳۶۷ش.
[۳۵]
روزنامۀ شرف، ش۱۵، ج۱، ص۴، ربیع‌الاول ۱۳۰۱، کتابخانۀ ملی، تهران ۱۳۵۵ش.
در ۱۲۹۹ از طرف ظل‌السلطان حاکم کرمانشاهان و کردستان شد. [۳۶]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار یا چهل سال تاریخ ایران در دورۀ ناصرالدین‌شاه، ج۲، ص۴۶۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳- ۱۳۶۸ش.
[۳۷]
محمد مردوخ، کتاب تاریخ مردوخ، ج۲، ص۲۱۰، (بی‌جا)، (بی تا).
وی در شعبان این سال وارد کردستان شد و میرزایوسف مشیر دیوان را نایب‌الحکومۀ خود کرد و به کرمانشاه رفت. میرزایوسف مدتی امور آن‌جا را به خوبی اداره کرد، ولی پس از مدتی بدسلوکی کرد. بر اثر نارضایی اهالی شهر، در ربیع‌الاول ۱۳۰۰ علما و اعیان و رجال کردستان به تلگرافخانه رفتند و در آن‌جا تحصن کردند و نیز به ظل‌السلطان شکایت کردند و بدین ترتیب، میرزایوسف مشیر دیوان برکنار شد. [۳۸]
محمد مردوخ، کتاب تاریخ مردوخ، ج۲، ص۲۱۰-۲۱۱،) بی‌جا (،) بی‌تا (.
در ۱۳۰۱ پس از فوت میرزاسعیدخان مؤتمن‌الملک، ناصرالملک وزیر امور خارجه شد. گفته اند در امر وزارت وی انگلیسیها مؤثر بوده¬اند، زیرا در مقابل دیگر داوطلبان، انتظار وزارت او نمی‌رفته است. [۳۹]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه، ج۱، ص۲۸۴، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۰ش.
[۴۰]
هنری موزر، سفرنامۀ ترکستان و ایران (گذری در آسیای مرکزی)، ج۱، ص۲۴۴، ترجمۀ علی مترجم، چاپ محمدگلبن، تهران ۱۳۵۶ ش.
[۴۱]
مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۴، ص۵۶، تهران ۱۳۴۷ ش.
وی تا ۱۳۰۳ وزیر امورخارجه بود و در جمادی‌الآخرۀ این سال، حاکم خراسان و ملقب به فرمانفرما شد. [۴۲]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه، ج۱، ص۴۱۵، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۰ش.
[۴۳]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار یا چهل سال تاریخ ایران در دورۀ ناصرالدین‌شاه، ج۱، ص۵۳، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳- ۱۳۶۸ش.
[۴۴]
مهدی ممتحن‌الدوله، رجال وزارت خارجه در عصری ناصری و مظفری، ج۱، ص۶۰، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۵ ش.
وی تا اواخر ۱۳۰۴ حاکم خراسان بود و سپس به تهران بازگشت و در ۸ ربیع‌الآخر ۱۳۰۵ درگذشت. پس از فوت وی، تمام امتیازاتش (از جمله لقب ناصرالملک و حکومت همدان و نشان) به نوه‌اش، ابوالقاسم‌خان، واگذار شد. [۴۵]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه، ص۵۳۰، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۰ش.
[۴۶]
مهدی ممتحن‌الدوله، رجال وزارت خارجه در عصری ناصری و مظفری، ج۱، ص۶۱، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۵ ش.
که نوشته است وی در ۱۳۰۶درگذشت).۳ - عنایت ناصرالدین شاه به ناصر الملکناصرالدینشاه بسیار به محمودخان ناصرالملک عنایت داشت، چنانکه خود در فرمانی، به این توجهات خاص اشاره کرده است. [۴۷]
روزنامۀ دولت علّیه ایران، ش ۴۹۵، ج۱، ص۴، ۱۱ محرّم ۱۲۷۸، ش ۵۱۰، پنج‌شنبه غره رجب ۱۲۷۸، ش۵۱۱، پنج‌شنبه ۱۵ رجب ۱۲۷۸، ش ۵۳۳، پنج‌شنبه ۴ جمادی‌الآخری ۱۲۷۹ کتابخانۀ ملی، ۱۳۷۰ش، ش۵۵۱، پنج‌شنبه ۲۸ جمادی‌الثانی ۱۲۸۰، کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران ۱۳۷۲ش.
[۴۸]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه، ج۱، ص۱۳۲، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۰ش.
[۴۹]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه، ج۱، ص۱۵۰، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۰ش.
اعتمادالسلطنه [۵۰]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه، ج۱، ص۱۳۲، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۰ش.
محمودخان را نادان خوانده و ممتحن‌الدوله [۵۱]
مهدی ممتحن‌الدوله، رجال وزارت خارجه در عصری ناصری و مظفری، ج۱، ص۶۱، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۵ ش.
او را خوش‌فطرت، دانا، قانون‌دان، آبادکننده و دوست فطری مملکت معرفی کرده است.۴ - خدمات ناصر الملکناصرالملک خدمات بسیاری انجام داد، از جمله در معماری و طراحی و راه‌سازی، حجاری، نجاری، چینی‌سازی، مجسمه‌سازی، سنگ‌بری و صنایع‌دستی، پرورش کرم ابریشم و کشاورزی، ایجاد چمنزار و باغچه به سبک اروپا، کشف معادن زغال‌سنگ و به کار بردن زغال سنگ. [۵۲]
روزنامۀ دولت علّیه ایران، ش ۴۹۵، ج۱، ص۶، ۱۱ محرّم ۱۲۷۸، ش ۵۱۰، پنج‌شنبه غره رجب ۱۲۷۸، ش۵۱۱، پنج‌شنبه ۱۵ رجب ۱۲۷۸، ش ۵۳۳، پنج‌شنبه ۴ جمادی‌الآخری ۱۲۷۹ کتابخانۀ ملی، ۱۳۷۰ش، ش۵۵۱، پنج‌شنبه ۲۸ جمادی‌الثانی ۱۲۸۰، کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران ۱۳۷۲ش.
[۵۳]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار یا چهل سال تاریخ ایران در دورۀ ناصرالدین‌شاه، ج۱، ص۱۵۴، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳- ۱۳۶۸ش.
[۵۴]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار یا چهل سال تاریخ ایران در دورۀ ناصرالدین‌شاه، ج۱، ص۱۶۱، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳- ۱۳۶۸ش.
[۵۵]
مهدی ممتحن‌الدوله، رجال وزارت خارجه در عصری ناصری و مظفری، ج۱، ص۶۱، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۵ ش.
[۵۶]
تقی بهرامی، تاریخ کشاورزی ایران، ج۱، ص۸۵، تهران ۱۳۳۰ ش.
[۵۷]
تقی بهرامی، تاریخ کشاورزی ایران، ج۱، ص۹۰، تهران ۱۳۳۰ ش.
وی همچنین نخستین کارخانۀ نساجی ایران را به مبلغ نود هزار تومان خرید، ولی ظاهراً به دلیل نو نبودن آن، کارخانه پس از مدتی از کار افتاد. [۵۸]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار یا چهل سال تاریخ ایران در دورۀ ناصرالدین‌شاه، ج۱، ص۹۸، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳- ۱۳۶۸ش.
[۵۹]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار یا چهل سال تاریخ ایران در دورۀ ناصرالدین‌شاه، ج۲، ص۹۸، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳- ۱۳۶۸ش.
در زمان وزیرمختاری وی در انگلستان، پنج تن برای تحصیل به انگلستان فرستاده شدند که بنا به نظر ناصرالملک، به تحصیل در رشتۀ علوم دریایی پرداختند. [۶۰]
روزنامۀ دولت علّیه ایران، ش ۴۹۵، ج۱، ص۵، ۱۱ محرّم ۱۲۷۸، ش ۵۱۰، پنج‌شنبه غره رجب ۱۲۷۸، ش۵۱۱، پنج‌شنبه ۱۵ رجب ۱۲۷۸، ش ۵۳۳، پنج‌شنبه ۴ جمادی‌الآخری ۱۲۷۹ کتابخانۀ ملی، ۱۳۷۰ش، ش۵۵۱، پنج‌شنبه ۲۸ جمادی‌الثانی ۱۲۸۰، کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران ۱۳۷۲ش.
[۶۱]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار یا چهل سال تاریخ ایران در دورۀ ناصرالدین‌شاه، ج۲، ص۷۱۶، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳- ۱۳۶۸ش.
اعتمادالسلطنه [۶۲]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار یا چهل سال تاریخ ایران در دورۀ ناصرالدین‌شاه، ج۱، ص۴۴، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳- ۱۳۶۸ش.
[۶۳]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار یا چهل سال تاریخ ایران در دورۀ ناصرالدین‌شاه، ج۱، ص۵۱، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳- ۱۳۶۸ش.
به خدمت ناصرالملک در ادارۀ بنایی دیوان اعلی و ادارۀ اوراق دولتی، بدون ذکر سال، اشاره کرده است.۵ - فهرست منابع(۱) محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳-۱۳۶۷ش. (۲) محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۰ش. (۳) محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار یا چهل سال تاریخ ایران در دورۀ ناصرالدین‌شاه، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳- ۱۳۶۸ش. (۴) مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، تهران ۱۳۴۷ ش. (۵) تقی بهرامی، تاریخ کشاورزی ایران، تهران ۱۳۳۰ ش. (۶) محمدجعفر خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ ش. (۷) روزنامۀ دولت علّیه ایران، ش ۴۹۵، ۱۱ محرّم ۱۲۷۸، ش ۵۱۰، پنج‌شنبه غره رجب ۱۲۷۸، ش۵۱۱، پنج‌شنبه ۱۵ رجب ۱۲۷۸، ش ۵۳۳، پنج‌شنبه ۴ جمادی‌الآخری ۱۲۷۹ کتابخانۀ ملی، ۱۳۷۰ش، ش۵۵۱، پنج‌شنبه ۲۸ جمادی‌الثانی ۱۲۸۰، کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران ۱۳۷۲ش. (۸) روزنامۀ شرف، ش۱۵، ربیع‌الاول ۱۳۰۱، کتابخانۀ ملی، تهران ۱۳۵۵ش. (۹) محمد مردوخ، کتاب تاریخ مردوخ، (بی‌جا)، (بی‌تا). (۱۰) مهدی ممتحن‌الدوله، رجال وزارت خارجه در عصری ناصری و مظفری، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۵ ش. (۱۱) هنری موزر، سفرنامۀ ترکستان و ایران (گذری در آسیای مرکزی)، ترجمۀ علی مترجم، چاپ محمدگلبن، تهران ۱۳۵۶ ش. (۱۲) ناصرالدین قاجار، شاه ایران، روزنامۀ خاطرات ناصرالدین‌شاه در سفر دوم فرنگستان (۱۲۹۵ هـق)، چاپ فاطمه قاضیها، تهران ۱۳۷۹ش. (۱۳) EIr, sv "Farmānfarma, Mahmūd khan Nāser- Al- Molk",by `Abd- AL – Hosayn Navāi`İ. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمودخان ناصرالملک»، شماره۷۳۰۹. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|